Hastane Yöneticileri Derneği Genel Sekreteri Dr. Onur Yarar.

           Çözüm Haber olarak, Hastane Yöneticileri Derneği Genel Sekreteri Dr. Onur Yarar ile, “Bilgi Bankaları ve Medikal Enformatik” üzerine bir söyleşi gerçekleştirdik. Çok sayıda üniversitede öğretim görevlisi olarak eğitim veren Yarar, “Medikal Bilgi Bankaları”nın oluşturulması ve geliştirilmesi ile amaçlananın, “Hastanede karşılaşılan bilgi gereksinimlerinden birini daha gidermek, aynı zamanda hekim ve araştırmacıların karşılaşabilecekleri özel durumlara ilişkin çözüm üretmelerine yardımcı olmak“ olduğunu söyledi. “Medikal Enformatik”in, “Enformasyon Teknolojisi” ile ilaç ve sağlık alanında yer alan farklı disiplinlerin kesişim noktasında bulunduğunu anlatan Yarar sorularımızı yanıtladı.

           “Karar Destek Sistemleri” ve “Bilgi Bankaları” kavramlarının içeriğine yönelik bilgi verir misiniz?

           Basit bir tanımla; medikal alanda uzmanlara teşhis ve tedavi süresince yardımcı olan bilgisayar tabanlı sistemlerin genel adına “Karar Destek Sistemleri” adı verilir. Bu sistemde kaliteyi belirleyen birinci etken de sahip olunan “Bilgi Bankası”dır. “Bilgi Bankaları” temelinde ele alınabilecek konular ise; Medikal bilgi gereksinimi ve sorun çözümü, Bilgi bankası çeşitleri ve örnekleri, Bilgi bankalarının iyileştirilmesi, Bilgi bankalarının klinik uygulamalara aktarımı ve bilgi bankalarının değerlendirilmesi” gibi başlıklar altında toplanabilir. “Bilgi bankası” denilince ifade edilmek istenen; Sistemli bir şekilde organize edilmiş tıbbi medikal bilgilerin toplanması ve bu bilgilere elektronik ulaşım sağlanarak bilgisayar yardımıyla yorumlanmasıdır. Bir “Bilgi Bankası” kendi içinde sözlük içermeli ve sözlükteki terimler arasında var olan ilişkileri gösterebilmelidir. Örneğin; teşhissel bir “Bilgi Bankası”nda terimler hasta bulgularını, hastalık isimlerini ve teşhiste kullanılan prosedürleri (klinik yollar) içermelidir.

           -“Medikal Bilgi Bankaları” nın temel olarak amacı nedir?”

           Medikal Bilgi Bankalarının oluşturulması ve geliştirilmesi ile amaçlanan; hastanede karşılaşılan bilgi gereksinmelerinden birini daha gidermek aynı zamanda hekim ve araştırmacıların karşılaşabilecekleri özel durumlara ilişkin çözüm üretmelerine yardımcı olmaktır. Bu nedenle nedenle iyi bir bilgi bankasında şu dört unsur yer almalıdır;

           Sorunun tanımı,

           Çözüm yollarının ifade edilmesi,

           Hedeflenen kullanıcının belirlenmiş olması,

           Kullanıcının ve sistemin karşılaşacağı sorunları çözmesinde yararlanacağı yolların önceden tahmin ederek belirtmesi.

           Hekimler, özellikle uzun yıllarını vermiş uzmanlar, teşhis ve tedavi konusunda karar verirlerken tanımı yapılmamış bilgileri (deneyimleri) kullanmaktadırlar. Williamson ve arkadaşlarının yaptığı çalışmalar; karşılaşılmayan/kullanılmayan bilgilerin eksikliğinin tedavi kalitesi ve hekim/hasta memnuniyetini etkilediğini ifade etmektedir. Hekim burada şu zor tercihi yapmak zorundadır; Ya hasta hasta kayıtlarındaki değerli bir bilgiyi, hastanın sorunu ile ilgili ayrıntılı bilgiler sunan bir makaleyi araştırmaya zaman harcar ya da kendi bilgileriyle karar vermeye çalışır. Gerçekte araştırma dışında günlük uygulamalar bize eski deneyim ve bilgilerin ışığında karar vermek ve bunun sonucuna göre devam veya kararı değiştirme yönünde olmaktadır. Burada karşımıza şu soru ortaya çıkmaktadır; Acaba kullanılmayan bilgilerin gerek duyulduğunda rahatlıkla kullanılabilir hale gelmesi verilen sağlık hizmetinin kalitesini arttırır mı? Bu konuda verilecek yanıt evet olacaktır. Çünkü bir hekimin tercih edilmesinde en önemli etken koyduğu teşhisteki doğruluk oranıdır. İyi bir oran tutturabilen hekimler ise bilgilerini güncelleştirmeyi başarabilenlerdir. Hızla yaygınlaşan ve rekabetin varolduğu özel hastanelerde bu konu son derece önem oluşturur. Çünkü burada hekimden daha çok hastanenin adı ile olay adlandırılır. Pek çok hastalığın birden fazla tedavi yöntemi veya aynı yöntemin ekolleri varolmaktadır. Burada hastane deneyimi seçimde rol oynamaktadır. Bu tip olgularda olayın tercihini bir kişiye güvenerek ortaya koymak yerine “Medikal Karar Destek Sistemi” kullanılarak “Bilgi Bankası” verileri ve deneyimlerin havuzlanması ile kendi deneyim ve bilgi birikimini sentezlemesi hekimin hata olasılığını azaltacaktır.

           -”Medikal Bilgi Kaynakları” nelerdir?

           Medikal bilgiler genellikle tıp literatüründen ve o alandaki uzmanların hastane deneyimlerinden elde edilir. Ancak bu iki kaynak da elektronik bilgi olarak kullanılamaz. Bu nedenle medikal bilgilerin toplanmasını kolaylaştıran ve bu bilgilerin elektronik dağılımını ve kullanımını sağlayan bir mekanizma geliştirilmelidir. Bu mekanizma basılı yayınlar ve uzmanlar arasında bilgi alışverişinin paralelinde ve en az o düzeyde olmalıdır. Bunun yanısıra “Bilgi Bankası”na gereksinmesi olan tüm sağlık personelinin hızlı bir şekilde bilgiye erişimi sağlanmalıdır.Tıp literatüründeki her yeni bilgi, “Bilgi Bankası”nın terminolojisinde yer almalı ve uzmanların yeni bilgilerle donatılması ve bilgilerin güncelleştirilmesi için yöntemler geliştirilmelidir.

           -Tam anlamıyla bir “Bilgi Bankası” geliştirilebilmiş midir?

           Yaşamda doğru bir teşhis şüphesiz ki teori ve yılların getirdiği pratikle sağlanabilir. Teori işin karmaşıklığını, pratik ise kısa bir zaman aralığında “Bilgi Bankası”ndan yararlanarak yaratıcı yeteneği kullanma sorumluluğudur. Teoride; semptomlar arasında nasıl aşama kaydedildiğini, bir bulgunun hem hasta hem de hekim tarafından doğruluk yüzdesinin belirsizliği, hastalığın şiddeti, patolojik-fizyolojik işleyişi ve doğaldır ki hastalığın zaman süreci yer alır. Bu son derece karmaşık oluşum nedeniyle geniş tabanlı hasta bakım pratiği ve buna ilişkin “Bilgi Bankası” tam anlamıyla geliştirilememiştir.

           Bu konu üzerinde tartışılırken şu başlıkların göz önünde bulunmasın da yarar vardır: Geçerlilik Süresi, genel eleştiri ve değerlendirme kriterleri, kalitenin sürekliliğinin sağlanması. Henüz yurtdışında da çok iyi ve sistemli eleştiri/değerlendirme yapacak kritikler geliştirilememiştir. Geçerlilik süresi ile ilgili çalışmalarda sabit bir sürenin konmasından vazgeçilmiştir. Çünkü bu şekilde oluşacak sürenin saptanmasına ancak tıptaki gelişim hızı karar verebilmektedir. Kaldı ki yapılan sürekli tıp eğitimlerinde bu bilgilerin güncellenmesi de mümkündür.

           Burada “Bilgi Bankası”na ilişkin kriterler de son derece önem taşımaktadır. Çünkü bu kriterlere göre banka test edilebilmektedir. Bu testte literatürdeki en son detaylar, çalışmalar gözden geçirilir. Kaldı ki günümüzde pek çok “Bilgi Bankası” çalışmaktadır. Bu bankaların potansiyellerinin yanı sıra dış kullanıcıya sundukları olanaklar da öne çıkmıştır. Doğaldır ki burada “Bilgi Bankası”nın güncel olmasının yanı sıra ilgili hastalık veya tedavi sürecinin geçmişten bugüne nasıl geldiğine dair bilgileri de barındırması son derece önem taşımaktadır. Asıl hedef olarak şu görülmelidir: Daha başından itibaren kullanıcı ve bilgisayar uyumlu bir şekilde birbirine destek vermelidir. Böylelikle her iki unsurun da performansı artacaktır. Bu nedenle bu konuda çalışmalara ayrıca özel önem verilmelidir.

           Elektronik yöntemler bilgilerin basılı olarak yayınlanmasından çok daha hızlı ve ekonomik ve de ulaşılabilir olmaktadır. Bu yaygınlaşma akademik ortam ve hastaneler arasındaki bağı artırmıştır. Bir kitabın yayına hazırlanması yılları alırken; üzerinde değişiklik ve yenileme yapmak güçken, bu tip banka çalışmaları yenilenmeyi kolaylaştırmış ve de diğer hekimlerin eklemeler yapmasına olanak sağlar hale gelmiştir. Tavsiyelerde bulunma ve deneyimlerini aktarma hızı artmaktadır.

           Şu bir gerçek ki tıp, doğası gereği insancıl yönde en üst düzeyde bir bilim. Bu tip bankalar, Otomasyon sistemleri bu işlevi kolaylaştırma, yardımcı olma amacı gütmektedir. Bu etkinliklerin tıbbın bu özelliğini daha da sağlamlaştırıcı etki yapacağına inanmaktayım

           -”Bilgi Bankaları”nın önemi her geçen gün artarken “Medikal Enformatiğin” önemi de daha çok bilinmeye başladı. “Medikal Enformatik” nedir?

           “Medikal Enformatik”, “Enformasyon Teknolojisi” ile ilaç ve sağlık alanında yer alan farklı disiplinlerin kesişiminde bulunmaktadır. “Medikal Enformatik” (medical informatics) ve sağlık enformatiği (health informatics) benzer anlamlar için kullanılsa da aralarında farklılıklar yer almaktadır.

           Farklı disiplinlerin, bilim dallarının kesişiminde yer aldığını söylediğimiz Medikal Enformatiğin bu durumu oluşturmasına neden ise tıbbın ve sağlık branşlarının tüm dallarıyla ilgili olmasıdır. Zaten tıbbın doğası gereği oluşturduğu Multidisipliner kavram “Medikal Enformatik”le uyum içindedir. Kaldı ki tıbbın oluşumu sadece medikal bilgi ile meydana gelmemekte bunun bileşiminde tıbbi olsun ya da olmasın pek çok temel bilimler yer almaktadır.

           Günümüzde Medikal Enformatiğe ilişkin pek çok tanım bulunmaktadır. Bunlardan en çok kullanılan ikisini belirtmekte yarar vardır; Birincisi Medikal Enformatiği bilim olarak tanımlayarak, “yönetime süreç geliştirme ve kontrole tabi tutmak üzere; karar verme ve Medikal Bilginin bilimsel analizi için, sistemsel analitik malzeme ve araçların kullanıldığı bir bilimdir” der. İkincisi ise; “Medikal Enformatiği 'enformasyon süreci ve haberleşmenin teorik ve pratik durumlarını içine aldığını ve kapsadığı”nı kabul ederek, bu durumların; tıp ve sağlıktaki işlem, yöntem ve süreçlerden elde edilen bilgi ve deneyimlere temel oluşturduğunu savunur.

           “Medikal Enformatik” terimi ise 1970'lerin ikinci yarısında kullanılmaya ve söylenmeye başlamıştır. Bu kelimenin Fransızca'dan alınmış olduğu ifade edilmektedir (informatique médicale). Aslında, daha önce kullanılan kelimeler de hala güncelliğini korumaktadır. Bunlar; “Medikal Bilgisayar Bilimi”, “Medikal Enformasyon Bilimi”,“Tıpta Bilgisayar”, “Sağlık Enformatiği” ve daha özel ifadelerden olan; “Hasta Bakım Enformatiği”, “Dental Enformatik” gibi.

           Bu terimler, sağlık dışındaki alanlarda kullanılan “Bilgisayar Bilimi”,“Enformasyon Süreci”, “Enformatik” ve ayrıca uzmanlaşmış alanlardaki “Yapay Zeka ve İşletme Enformatiği” gibi terimlerle benzer nitelikler taşımaktadır.

           -Medikal Enformatiği nerede ve nasıl kullanırız?

           “Medikal Enformatik”; metod ve sistemleri, analizler, süreçler ve bilimsel araştırmayla elde edilen bilginin yardımıyla hasta datasının yorumlanması için geliştirir ve değerlendirir. Bunu da hem hasta, hem hekim hem de yönetim için kullanırız. Bilgisayarlar bu hedefleri gerçekleştirmek için kullandığımız araçlardır.

           “Medikal Enformatik”; tıp ve sağlığı tüm oluşan dizin ve sırasıyla, yani tıbbın ve sağlığın tümüyle ilgilenir. Bu sözedilen dizin ve sıra; bilgisayar temelli hasta kayıdından başlar, temel işlemler ve görüntüleme sürecine; ilk bakım ve tedavi işlemlerinden hastane ve de içinde yer alınan bölgeyi kapsayan bölgesel ortama kadar oluşan durumdur.

           Bu saydıklarımın bir miktarı fazlasıyla teorik de görünse büyük miktarı uygulama alanındadır. Bu alanda sistemleri ve yöntemleri geliştirmekte karşılaşılan zorluklar; sistemin sadece bir medikal özellik için işlevlendirilmesidir. Sistemler ayrıca bazı diğer özelliklere de transfer edilebilmelidir.

           -”Medikal Enformatik” bir bilim midir?

           Eğer “Medikal Enformatik” bir bilimse, “Teoriler geliştirmesi”, “Sadece uygulama da yer almaması”, “Teorilerini belirtmek ve uygulamak için modellerin oluşturulması” ve “Sorunların metodik yollarla çözülmesi” gibi bazı özelliklere uygulanabilir olması gerekir.

           “Medikal enformatiğin” alanı, tıp ve enformatik terimlerinin veya bunların yerine sağlık ve “Enformasyon” terimlerinin kesişimi tarafından belirlenir. İlk terim araştırmanın alanını ikinci olanı ise metodolojisini ifade eder. Medikal enformatik uygulamalı ve teorik bilgilerin her ikisine de sahiptir. Modeller ve örnekler teorik çalışmalarda ve uygulamalarda geliştirilir. Tüm bilimlerde olduğu gibi “Medikal Enformatik” araştırmalarında da; bilgiyi özel bir alan içinde kullanabilmek için genel uygulanabilir bilgiyi toplanması ve oluşturmasına çabalanır.

           “Bilgi Bankaları ile ilgili kriterler ne olmalıdır?

           Bu konu üzerinde tartışılırken şu başlıkların göz önünde bulunmasında fayda vardır; Geçerlilik süresi, genel eleştiri ve değerlendirme kriterleri, kalitenin sürekliliğinin sağlanması. Henüz yurtdışında da çok iyi ve sistemli eleştiri, değerlendirme yapabilecek kritikler geliştirilememiştir.

           Burada Bilgi Bankası’na ilişkin kriterlerde son derece önem taşımaktadır. Çünkü bu kriterlere göre banka test edilebilmektedir. Bu testte literatürdeki en son detaylar, çalışmalar gözden geçirilir. Kaldı ki günümüzde pek çok bilgi bankası faaliyet göstermektedir. Bu nedenle bu bankaların potansiyellerinin yanı sıra dış kullanıcıya sundukları imkanlarda öne çıkmıştır. Doğaldır ki burada Bilgi Bankasının güncel olmasının yanı sıra ilgili hastalık veya tedavi sürecinin geçmişten bu güne nasıl geldiğine dair bilgileri de barındırması son derece önem taşımaktadır. Asıl hedef olarak şu görülmelidir: Daha başından itibaren kullanıcı ve bilgisayar uyumlu bir şekilde birbirine destek vermelidir. Böylelikle her iki unsurun da performansı artacaktır. Bu nedenle bu konuda çalışmalara ayrıca özel önem verilmelidir. Sonuç olarak;

           Elektronik yöntemler bilgilerin basılı olarak yayınlanmasından çok daha hızlı ve ekonomik ve de ulaşılabilir olmaktadır. Bu yaygınlaşma akademik ortam ve hastaneler arasındaki bağı arttırmıştır. Bir kitabın yayına hazırlanması yılları alırken; bu tip banka çalışmaları yenilenmeyi kolaylaştırmış ve de diğer hekimlerin eklemeler yapmasına imkan verir hale gelmiştir. Şu bir gerçek ki tıp, doğası gereği insancıl yönde en üst düzeyde bir bilim. Bu tip bankalar, Otomasyon Sistemlerini kolaylaştırma, yardımcı olma amacı vardır. Bu etkinliklerin tıbbın bu özelliğini daha da sağlamlaştırıcı etki yapacağına inanmaktayım.