Bilgi ile İlgili Kavramlar

Sözlük anlamı ile bilgi; insan usunun kapsayabileceği olgu, gerçek ve ilkelerin tümüne verilen ad, öğrenme, araştırma ya da gözlem yolu ile elde edilen gerçek, ilk sezi durumunda zihnin kavradığı temel düşünceler, insan anlağının çalışması sonucu ortaya çıkan düşünsel ürün, bilişimde ise kurallardan yararlanarak kişinin veriye yönelttiği anlam olarak tanımlanmaktadır.

Bilgi kuramı; bilginin temelini, bilim alanında uygulanan yöntemleri sınır ve güvenilirlik bakımından inceleyip araştıran felsefe dalı (epistemoloji). “Her bilgi kavramı kavrayan özneyle kavranan nesnenin yapılarını, özelliklerini, birbirleri karşısındaki durumlarını ortaya koymaya çalışmaktadır.

Sözlük anlamı ile malumat (information); bilgi, bilgi edinmek, öğrenmek, haber; informative bilgi verici, aydınlatıcı, eğitici ve informed ise; bilgili, tahsilli, anlamında kullanılmaktadır.

Bilginin bilgi sistemi açısından; doğruluk veya yanlışlık, yenilik miktarının artması; düzeltici tam zamanında, öz ve anlaşılır olması gibi özellikleri taşıması gereklidir.

Bilginin kalitesi; bilginin ihtiyacı karşılama derecesi  ile ilintilidir. Hatalı bilgi, hatalı sonuçlara neden olur. Yanlış veri toplanması ve değerlendirilmesi, verinin işlenmesinde hata yapılması, verinin işlenmemesi veya kayıp olması, verinin yanlış düzenlenmesi veya yanlış kayıt edilmesi, yanlış veri kaynağı kullanılması, bilgi işleme (program) hataları veya verinin kasıtlı tahrif edilmesi (yanlış üretilmesi)  bilginin hatalı olmasına sebep olmaktadır.

Bilginin ömrü de önemlidir. Bilginin kullanılabilir olduğu zaman aralığına bilginin ömrü denilmektedir. Bilgi şartlı bilgi, ve faaliyet bilgisi olmak üzere iki türde sorgulanmaktadır. Şartlı bilgi; belli bir tarihte hazır olması gereken bilgidir. Faaliyet bilgisi ise belli bir zaman aralığındaki değişiklikleri yansıtan bilgidir. Bilginin ömrü değerlendirilirken bilginin gecikmesi ve bilginin kullanım aralığı dikkate alınmaktadır.

Bilginin Önemi

Bilgi önemlidir, çünkü, bilgi milli bir güçtür. İnsanlığın geleceğini akıllıca kurabilmesi ve yönetebilmesi için bir anahtardır, bir kaynaktır. İnsan için su gibi hava gibi, yiyecek gibi hayati ve olmazsa olmaz bir enerjidir. Bilindiği gibi insanlığın varolduğu andan itibaren, bilgi üretilmektedir. Sümerlerin yazıyı bulduğu andan itibaren, bilgi üretilmektedir. Yazının bulmasından, mağaralarda resim ve çizimlerden sonra Orhun ve Yenisey anıtlarından, Mısır'da Papirüsler üzerine yazılan ve tıp ansiklopedisi olan Ebers papirüsüne uzanan yolda; matbaanın icadı ile belge ve bilgi üretimi hızlanmıştır. Büyük Selçuklu Türkleri'nin kurdukları hastanelerde, “kayıt bilgi sistemleri, yazışma ve haberleşme, bütçeleme, denetleme ve raporlama faaliyetlerine ve bilgi kaynağı kütüphanelere önem veriliyor, kütüphanecilere yüksek ücret veriliyor, Nizamiye Medreseleri'nin (1066) tıbbiye kısımlarında el yazması ders kitapları okutuluyordu. Osmanlı Devleti zamanında kayıt sistemleri çok gelişmişti ve kayıtları ayrıntılı idi. Sözgelimi Şişli Etfal Hastanesi'nde (1899) tıbbi kadroların listesinden kadro sayısına, maaşların tayinatlarına, tayinatların cinsinden kadrolara göre verilecek miktarlarına; hasta müşahede kağıdından, hastanın derece, nabız ve solunum cetveline, hastanede yatarak tedavi edilen hastaların Müslim, Gayri Müslim, çocuk, yetişkin, erkek, bayan gibi kayıtlarına, istatistiki raporlara, hastane kuruluş belgesinin planından, hastanenin mimari planı ve kuşbakışı görünüş, çizimlerine kadar birçok veri kaynaklarına rastlamaktayız. Ayrıca veri güvenliği için Osmanlı Devleti'nin kayıt sisteminde “siyakat” adı verilen şifreli bir yazı kullanılıyor ve bu yazıyı siyakatı bilmeyenler okuyamıyorlardı. Böylece, veri güvenliği sağlanıyordu. Bilhassa 1900'lü yıllarda bilim ve teknolojinin gelişmesi, ülkelerin araştırma ve geliştirme çalışmalarına verdikleri önem, bilimin disiplinler arası özelliği, bilim ve teknolojideki yarış ve bilgisayarların bu alanda devreye girmesi vb. etmenler, bilgi ve belge üretimini hızlandıran ve çeşitlendiren etmenlerdir ki bu etmenler bugün dünyayı bilgi çağına ve bilgi toplumuna ulaştırmıştır. Bilgi birikimi o kadar hızlı artmaktadır ki 1980'li yıllarda bir uzman hekimin sahasındaki yenilikleri takip edebilmek için bir saatte bir makale okunması gerektiğinden bahsediliyordu.

Bilginin ürkütücü boyutlara ulaşan birikimi ve artışı bilginin denetim altına alınması ve kullanıma sunulmasında insan öğesi yanında mekanik ve elektronik cihazların kullanımını ge-rektirmiştir ve gerektirmektedir. Gelişen teknolojinin sağladığı olanaklar bu konuda bir yandan ulusal bilgi denetim ve bilgi yayım alanında yeni ufuklar açarken ve büyük kolaylıklar sağlarken, öte yandan uluslararası enformasyon sistemlerinin gerçekleştirilebilmesinde etkenlerin başında gelmektedir.

Günümüzde ülkelerin mücadelesi (savaşı) bilgi savaşı şeklinde olmaktadır. ABD milli gücü, politik güç, askeri güç, ekonomik güç ve bilgi gücü olarak tasnif etmektedir. Bilgiyi üreten, gizleyen, kullanan ülkeler dünyanın efendisi olurken, bunu beceremeyen ülkeler modern köle ülkeler ve milletler olarak kalacaklardır. Bilgiye kim hakimse ve onu kim kullanabiliyorsa kazanan hep o olacaktır.

Hastane Yönetiminde Bilgi

Her alanda olduğu gibi yönetimde ve hastane yönetiminde de bilgi önemlidir. Yönetimde bilgi, belli bir formda işlenmiş ve alan için anlamlı olan, hali hazırdaki ve gelecekteki kararlar için anlam ifade eden, algılanan veya gerçek değeri olan veri demektir. Veri davranışları etkilediği zaman bilgi olmaktadır. Etkili bir hastane yönetiminin en önemli öğe ve kaynağı bilgidir. Günümüzde bilginin bir hastane işletmesinin oluşumu için gereken teşebbüs, sermaye, makineteçhizat, malzeme, zaman, işgücüne ek olarak temel bir öğe ve kaynak olduğu inkar edilemez bir gerçektir.

     Hastane yönetiminde bilgi gereksinimi kaçınılmazdır. Etkililikle kullanılabilecek profesyonel hastane yöneticilerinin elinde kaliteli, yeterli, doğru  ve  zamanında elde olan bilgi iyi kararların verilmesini, iyi planların yapılmasını, iyi organizasyon ve kadrolamaların gerçekleştirilmesini destekleyecak, bunun sonucunda ise hastane hedeflerine başarılı bir biçimde ulaşmayı sağlayacaktır. Böylece bilgi bir hastane organizasyonunun bütünlüğünü koruyan bir araç görünümü kazanacaktır. Bir hastane yöneticisi için gerekli olan bilgi; hedefleri oluşturmak, değerlendirmek ve raporlamak, planlamak, standartları geliştirmek ve eyleme başlamak, gerçekleşen tıbbi muayene ve tedavi, hasta bakımı, sosyal hizmet ve psikolojik yardım, destek hizmetler vb. faaliyet sonuçlarının standartlardan sapması halinde gerekli düzeltme eylemine geçmek, elde edilen sonuçları ve elde edilen başarıları değerlendirmek ve raporlamak için hastane yöneticilerinin gereksinme duyduğu her şeyi içermelidir. Hastanelerde bilgisayar destekli bilgi işlem etkili olmaktadır. Çünkü bilgi doğrudan, anında ya da toplanarak bilgi sistemine kayıt edilebilmektedir. Bilgiler bilgisayara çok sayıda kaydedilebilmekte ve bunlar olağanüstü bir hızla sınıflanabilmekte ve sıralanabilmektedir. Kullanılan yazılımlar sayesinde  işlem sırasına göre matematiksel işlemine ve mantıksal karşılaştırmalara tabi tutularak yeni bilgiler hızla türetilebilmektedir. Sonuçlar hızlı ve doğru alınabilmektedir. Gerektiğinde olağanüstü hızla istenilen bilgilere erişilmektedir. Güncelleme hızlı ve doğru yapılarak istenilen sayıda arzu edilen şekil ve forumda gereken raporlama işlemi yapılabilmektedir. Bilgisayar destekli bilgi işlemde faaliyetler genel amaçlıdır. Gerektiğinde elle çözümleri ve düzenlemeleri zaman alan doğrusal programlama simülasyon (benzetişim) ve istatistiksel işlem araçlarıyla türetilemeyecek bilgilere ulaşılabilmektedir. Bilgi işlemin yukarıdaki üstünlükleri yanında hastane içindeki bilgi akışı ve iletişimin gözden geçirilerek yeniden yapılaştırılması, yönetimi ve denetim kolaylaştırması gibi yararları vardır.

1960 ve 70’li Yıllarda ABD’de Uygulamalar

Hastanelerde ve diğer sağlık kuruluşlarında bilgisayar uygulamalarının öncülüğünü yapan ABD'de bu çalışmaların 1960'lı yıllarda başladığı görülmektedir. 1960 yılından önce ABD hastanelerinde bilgisayarlar  öncelikle hasta kabul ve muhasebe gibi alanlarda seyrek olarak kullanılıyorlardı. Veri işleme işlemleri uygulamalarında  bilgisayarlar, onların el kitapları ve delikli kart techizatları  yardımcı oluyorlardı.

         1960 yılında bilgisayar kullanımında hastaneler hareketlendiler ve bilgi yönetiminde bilgisayarlar büyük bir faktör olmaya başladılar. Muhasebenin bütün alanları için o an için mükemmel olan muhasebe paket programları kullanılmaya ve bu  uygulamalara çok önem verilmeye başlandı. Bunun yanında klinik veya tıbbi bilgi sistemlerinde de sınırlı ve küçük çaplı bilgisayar uygulamaları yapılıyordu.

         Esasında 1960 yıllarında bilgisayar destekli bilgi sistemlerinin nasıl çalıştırılacağı gerçekten anlaşılmadan bilgisayar kullanımında artışlar oldu ve birçok hastanedeki uygulamalarda ciddi sorunlar meydana geldi.

         Hastanelerde bilgisayar kullanımı esasen 1970 yıllarında hareketlendi. Bilgisayar teknolojisi iki önemli yararla hastaneleri etkiledi. Bunlardan birincisi; bilgisayar teknolojisinin on-line diye takdim edilen bilgisayarlaştırılmış veri tabanlarına, hastane per-soneline merkezden desantirilize yetki dağıtılarak iletişim terminallerine doğrudan erişebilme imkanı sağlanması; ikincisi ise ucuz mini bilgisayar pazarının gelişmesi sonucunda hastaneler-deki mevcut bilgisayar sistemlerine mini bilgisayarların eklenmesi ve bunların genel sistem altında alt sistemler olarak entegre edilmesine imkan sağlanmasıdır.

         Yeni bilgisayar teknolojileri sayesinde tıbbi kayıt bilgileri bilgisayar ortamına aktarıldı. Hastanelerde hasta bakım  hizmetlerine destek için süreçlerin organizesi, bilgilerin depolanması, bilgilerin tekrar bulunup getirilmesi gibi faaliyetler klinik bilgi sistemlerini karmaşıklaştırdı. Özel klinik bilgi sistemleri ve bilgisayar uygulamaları bilgisayar destekli teşhis, tedavi ve hasta takip; hasta monitör sistemleri, laboratuvar otomasyonu; tıbbi kayıt indeksleri, tekrar bulup-getirme ve eczane bilgi sistemleri gibi kategorize olmuşlardır.

         Hem geleneksel ve hem de problem oriyentli tıbbi kayıt için klinik bilgi sistemi uygulamaları geliştirildi. Boston'daki Massachusetts Genel Hastanesi için  oluşturulan klinik bilgi sistemi uygulamaları laboratuvar test raporları, otomatik hasta hikayesinin alınması, hasta özet raporları, kritik hasta bakım planları, tıbbi eğitim, tıbbi muayene, otomatik ilaçla tedavi sistemleri, hekimlerin doğum hikaye notları, istatistiksel paketler ve tıbbi bakım kullanım istatistikleri alanlarında geliştirildi. Bunun yanında satın alma, muhasebe, finansman, personel, çok çeşitli malzeme tedariki ve stokları ve bunlarla ilgili faaliyetlerin bilgisayarlaştırılması, tıbbi  bilgi sistemlerinin bakımının ve geliştirilmesi sağlanırken sistem de giderek daha da karmaşıklaşmaya başladı. Bu durumlar bilgisayar sistemlerinin çoklu girdilere izin vermesi ve sorgulaması, geniş kapsamlı bilgilerin alınıp-verilebileceği bir depolama kapasitesine sahip olması gerekliliğini ortaya koydu. Bu alanda  gelişen görüşler içinde en önemlisi kullanıcıların kabullerinin elde edilmesidir. Sözgelimi; sofistike bilgisayar sistemlerinin kullanımının, doktorlar, hemşireler ve diğer sağlık profesyonellerine rahatlık sağlaması gibi.

         1970 yıllara bakıldığında bilgisayarlaştırılmış tıbbi bilgi sistemlerinin bugüne göre çocukluk evresini yaşadığını söyleyebiliriz. Bununla birlikte böyle sistemlerin çok geniş kullanışlı ve kullanıldığı zaman geleneksel hastane çevresinin değişimi için etkili ve kuvvetli bir güç olacağının da farkına varılmıştır. Geleneksel görevlerin, yöneticiler ve  hekim, hemşire vb. hastane personeli arasındaki ilişkilerin ve  rollerinin yeni bilgisayar teknolojilerine göre düzen-lemelerinin gerekliliği görülmüştür.

         1976'da ABD'de Hospital Financial Management Association tarafından hastanelerde bilgisayar uygulamaları üzerine yapılan bir araştırmada; hastanelerin %86'sının  bilgisayarı bordro işlerinde, ikinci sırada alacaklı hesaplar ve hasta faturalarında; üçüncü sırada ise yatak sayısı, hasta kabul ve yatacak hastaların klinik randevularında kullandıkları görülmüştür. O yıllarda birçok hastanenin verimli ve kolay kullanım için bilgisayar ve listeleme sistemleri geliştirdiği ve yatak işgal oranı, acil müdahale, klinik müdahale faaliyetleri, ameliyathane, ileri rezervasyon, hastaların rahatlığı  ve kaynakların yeterli tahsisi gibi ko-nularda çalıştıkları görülmüştür. Bu çalışmalar sonunda çok anlamlı sonuçlara ulaşılmıştır Sözgelimi; Massachusetts Genel Hastanesinde yatak işgal oranı %30'dan %100'e, ameliyat-hane kullanım oranı ise %25'ten %79'a çıkmıştır. Profesyonel hastane yöneticileri bu sonuçların ne anlama geldiğini çok iyi bilirler.

Türkiye’de Uygulamalar

Türkiye olarak biz 1960'ı takip eden yıllarda  ulusal sağlık sistemimizi  daha yeni kurmuştuk. En uç noktadan  yani sağlık evinden üniversite hastanesine uzanan bir sevk zinciri ve  sağlık ocağındaki hane halkı formundan hastanedeki Form 56'ya kadar kodlanmış birçok form ve poliklinik defteri, ameliyathane defteri gibi çok sayıda defterin kullanıldığı ve Sağlık Bakanlığı'na kadar uzanan elle tutulan bir sağlık bilgi sistemi kullanmaya başlamıştık. ABD 1970'li yıllarda koşar adımlarla hastane bilgi sistemlerini, klinik bilgi sistemlerini uygularken, bizim hastane ve sağlık yöneticilerimizin kaynakların tahsisi, hastanelerin verimliliği, personelin performansı, bir hasta gününün maliyeti, ameliyat maliyetleri, bütçeleme yanında bilgi gibi stratejik ulusal güç olan bilgi konularında bir dertleri yoktu. Ama ne zamana kadar? 1985’li yıllarda Hacettepe Üniversitesi Sağlık İdaresi Yüksek Okulu'nda hastanelerde bilgisayar kullanımı konusunda seminerler verilirken hastanelerimizde bunları maalesef uygulamaları yoktu. 1990 yıllarına doğru Ankara Yüksek İhtisas Hastanesi personel, maaş tahakkuk ve depo hizmetlerinde bilgisayar kullanmaya başladığında Hacettepe Hastanelerinde bile böyle bir uygulama bulunmuyordu. 1990'lı yıllarda Sağlık İdaresi Yüksek Okulu ders programlarında bilgisayar dersleri ve hastane bilgi sistemi dersi yer aldı. Yine bu yıllarda özel sektördeki Çözüm, ACC, Promer gibi firmalar hastaneler için yazılımlar yapmaya başladılar. Bu uygulamalar için SSK hastaneleri güzel bir uygulama alanı ve öncü oldular. Hastanelerin büyük bir kısmı Sağlık Bakanlığı'na aitti ve bu hastaneler bilgisayar kullanımından mahrumdular. Sağlık Reformları kapsamında Dünya Bankası destekli çalışmalarda Sağlık Bakanlığı çalışmalar başlatmıştı fakat arzu edilen sonuç bir türlü alınamamıştı. Çekirdek Kaynak Yönetimi Sistemi hala bitirilememiştir. Ama  Sağlık İdareciliği ve hastane yöneticiliği konusunda öğrenim yapan Sağlık İdaresi Yüksek okulu 1995'li yıllarda 80 bilgisayarlık laboratuvarında bilgisayar destekli dersler verirken, müfredat programının üçte birini bilişim derslerine ayırarak çağdaş hastane yöneticilerini yetiştirirken Sağlık Bakanlığı bu yöneticilere görev vermiyor, hastane bilgi sistemleri konusunda proje bazlı çalışmalar dışında hastane otomasyonuna geçemiyordu. Bunun sebeplerinin çok iyi araştırılması gereklidir. 2000 yıllara gelindiğinde Sağlık Bakanlığı kendisi  HBYS yazılımları yazmaya karar verdi, 2003 yılında ise Sağlık Bakanlığı program yazma işine son vererek, hastanelerin otomasyonunu özel sektöre açtı. Profesyonel  işler gerçek profesyonellerin eline geçince Hastaneler hızla otomasyona geçmeye başladılar. SSK Hastanelerin Sağlık Bakanlığı'na  devredilmesinden  sonra HBYS uygulamaları daha da hızlandı. Şüphesiz bu hızlanmada Sağlık Bakanlığı Bilgi İşlem Dairesi Başkanlığının çizdiği yol haritası çok etkili oldu. Şimdi HBYS konusunda mükemmellik açısından hastaneler arasında bir yarış başlamıştır.

Tıbbi Kayıtlar Bilgisayar Ortamında

         Şu anda gelişmiş ülkelerde HBYS o kadar ileri boyutlara ulaşmıştır ki, ulusal bilgi sistemi kapsamında bilgi transferleri, teletıp uygulamaları, PACS uzaktan müdahaleli robotik ameliyatlar, sanal ameliyatlar, uzaktan eğitim, çakıştırmalı DİCOM uygulamaları vb. uygulanır ve geliştirilirken onların 45 yılda aldığı yolu Türkiye son iki yıldaki çabalarla büyük ölçüde kat etmeye başlamıştır. Bugün artık tam otomasyonu yakalayan hastanelerimiz, tıbbi kayıtlarını bilgisayar ortamında tutmaya başlamıştır. Tam otomasyona ek olarak, güvenlik sistemleri, monitör, internetten randevu, internetten görüntü, sıramatik, KİOSK uygulamaları hastanelerimizin vazgeçilmez uygulamaları haline gelmiştir.

         Sağlık Bakanlığı'nın Yataklı Tedavi Kurumları Tıbbi kayıt ve Arşiv Hizmetleri Yönergesi'ne makamın 24.09.2004 tarih ve 7067 sayılı onayı ile bir ek madde eklenmiş ve öncelikle tıbbi kayıtların daha sonra da depo, ambar, stok kontrol, kayıtların da bilgisayar ortamında tutulması ve bunun için neleri yapılacağı sıralanmıştır. Bu yönerge hükümlerine göre hastaneler tıbbi kayıtlarını bilgisayar ortamında tutmak zorundadırlar.

         Bugün ülkemizde 110 hastanede HBYS işleten Çözüm Bilgisayar; Çanakkale Devlet, Kahramanmaraş Devlet ve Yenişehir Devlet, İskenderun Devlet, Niğde Devlet, Erzurum Palandöken Devlet, Gaziantep 25 Aralık Devlet ve Gaziantep 75.Yıl Doğum ve Kadın Hastalıkları Hastanesinde tıbbi kayıtları bilgisayar ortamında tutmaya başlamış ve şartlarını bekleyen diğer hastaneleri de hızla bu yapıya kavuşturmaktadır. Bu uygulamanın yönerge gereğini yerine getirme yanında sağladığı birçok yarar vardır. Bunlardan birisini örnek olarak belirtmek gerekirse Kahramanmaraş Yenişehir Hastanesi'nin yöneticilerinin ifadelerine göre yalnızca kırtasiye giderlerinden 100 bin YTL tasarruf  sağlanmıştır.  

Sonuç

         Sonuç olarak 1960'lı yıllarda ağır ağır başlayan hastane bilgi sistemleri bugün baş döndürücü bir şekilde gelişmesini sürdürmektedir. Ülke olarak bizler de başlangıcında çok gerilerden seyrettiğimiz bu sürece geç de olsa katılıp aradaki farkı hızla kapatmak için var hızımızla çalışmaktayız. Bu alanda son iki yılda aldığımız mesafe bizleri ümitlendirmektedir. Hastanelerimiz Türk ürünü yazılımlar Türk ürünü bilgisayar, KİOSK, barkod, sıramatik vb.donanımlar kullanırken bir taraftan da teknokentler bünyesinde ARGE çalışmaları ile yeni projeler üretmektedirler. Sözgelimi ülkemizin ilk yerli PACS uygulamasını yapan Çözüm Bilgisayar'ın şu anda ODTÜ Enformatik Enstitüsü ve Uygulamalı Matematik Enstitüsü ile ortaklaşa yürüttüğü karşılaştırmalı ileri DİCOM uygulamaları projesi bu  çalışmalara bir örnek olarak gösterilebilir. 2003 yılında otomasyona geçemeyen hastanelerden iki yılda tam otomasyona geçmiş hastaneler, tıbbi kayıtlarını bilgisayar ortamında tutan hastaneler, internetten randevu alınan hastaneler, provizyon alan ve pilot uygulama olarak muayene provizyonu alan hastanelere ulaşmak tam manası ile bir başarı öyküsü olarak ele alınmalıdır.

KAYNAKLAR

1- Charles T.Austin and Barry R.Greene, “Hospital Information Systems: A current perspective” Inquiry, June 1978, s.96.

2- American Hospital Association, Hospital Medical Records-Guidelines for their use and the Releaze of Medical Information, Chicago, III, 1972,  s.3.

3- American Hospital Association, Medical Record Departments in Hospitals: Guide to Organization, Chicago, III, American Hospital Association, l972, s.3.

4- Joint Commission on Accredition of Hospitals, Accreditation Manuel for Hospi-tals,1980 edition, Chicago III, JCAH, 1979, s.83.

5- I.Donald Snook,Jr, Hospitals What They Are and How They Work, An Aspen Publication, Philadelphia, 1981, s.190-191.

6- AK, Bilal, Hastane Bilgi Yönetim Sistemleri, (Mimograf) Hacettepe Üniversitesi, Sağlık İdaresi Yüksekokulu, Ankara, 1999.

7- AK, Bilal, Sağlık Kurumlarında Bilgi Yönetim Sistemleri, (Mimograf) Hacettepe Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Ankara, 2000.

8- AK, Bilal, Hastane Bilişim Sistemleri (Mimograf), Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Hastane İşletme Yönetimi Programı, Ankara, 2003.

9- AK, Bilal, Tıbbi Dokümantasyon ve  Tıbbi Arşiv (Mimograf), S.B., Gevher Nesibe Sağlık Eğitim Enstitüsü, Ankara, 2002.

10- AK,Bilal, Yönetim Bilgi Sistemleri, Kamu Çalışanları Dergisi, 35, 1993, s.19-22.

11- AK, Bilal, AK, Zuhal Ayşe, Tıbbi Dokümantasyon Hizmetlerinde Bir Yenilik Olarak Doldurma Sistemli Optiksel Disk Uygulaması, I-II, Sağlık Gazetesi, 45, 1995, s.12, 46; 12.

12- AK, Bilal, Hastanelerde Bilgisayar Kullanımı, Sağlık Gazetesi, 2-12, 1992, s.10.

13- AK, Bilal, Hastane Yönetim Bilgi Sistemi ve Hastane Otomasyonu, (Mimograf), SİD Seminerleri, Ankara, İstanbul, Bursa, Mersin, 1998.

14- AK, Bilal, Hastane İdaresi ve Organizasyonu, (Mimograf), Hacettepe Üniversitesi, Sağlık İdaresi Yüksek Okulu, Ankara 1981, s.18-23.

15- AK, Bilal, Selçuklularda Sağlık Kuruluşları, Sekizinci Türk Tıp Tarihi Kongresi, 16-18 Haziran 2004, Sivas-Divriği, s.5.

16- AK, Bilal, Selçuklu Türklerinde Sağlık Hizmetleri, Sağlık Gazetesi, sayı:11,1992, s.24.

17- AK, Bilal, Osmanlılarda Sağlık ve Hastane Yönetimi, (Bilal AK, Adnan Ataç, Osmanlı Devletinde Sağlık Hizmetleri, Ajans Türk Matbaası, Ankara, 2000 içinde) s.135-168.